Yazar: Mehmet Şerif Yavuz (2025)
Kişiselleştirilmiş Sağlık Yaklaşımında Özgün Bir Model Önerisi
Kişiselleştirilmiş sağlık yaklaşımı, bireyin sağlığını ve davranışlarını tek bir değişken üzerinden açıklamaz. Davranış; biyolojik, psikolojik ve sosyal süreçlerin, çevresel koşullar ve yaşam bağlamı ile etkileşiminin bir sonucudur. Dolayısıyla değişimi destekleyen bir müdahale modeli, bilimsel zemnde bireyin mevcut koşullarını dikkate almaya ve bu koşullara uygun bir yaşam düzeni oluşturmaya dayanmalıdır.
Kişiselleştirilmiş sağlık yaklaşımı, bireyi yalnızca popülasyon düzeyindeki ortalama değerler üzerinden açıklamaz. Bu verileri dikkate almakla birlikte, müdahale sürecinin merkezi bireyin kendi biyolojik, psikolojik ve sosyal göstergeleridir. Başka bir ifadeyle, genel bilimsel bulgular temel oluşturur; ancak değişim, bireyin kendi verilerinden, kendi koşullarından ve kendi yaşam bağlamından hareketle yapılandırılır.
Bu nedenle süreç, bireyin kendi verilerinin sistematik biçimde değerlendirilmesiyle başlar ve davranış değişimi planı, bireyin mevcut bağlamına uygun olacak şekilde ilerleyen aşamalarda tasarlanır.
Bu noktada kişiselleştirilmiş sağlık uygulamalarının mevcut yapısına tamamlayıcı ve ayrılmaz bir unsur olarak önerdiğim özgün bileşen, davranış değişiminin uygulanma ve alışkanlık haline gelme sürecini kapsayan Alışkanlık Değişim Programı’dır. ADP, bireyin kendi verileri ve yaşam bağlamı temel alınarak önerilen; davranışların başlatılması, sürdürülmesi ve kalıcılık kazanması süreçlerini psikoloji ve davranış bilimi ilkeleri doğrultusunda ele alan özgün bir uygulama modelidir. Kişiye özgü sağlık davranışlarının davranış repertuarında yer alması ve davranışsal patojenlerin repertuardan çıkarılması ve terk edilmesini kapsar. Aşağıda hem kişiselleştirilmiş sağlık yaklaşımının temel aşamalarını hem de ADP modelinin bu yapıya entegre bir şekilde kuramsal gerekçesi ve uygulama basamaklarına ilişkin özet niteliğindeki detayları bulabilirsiniz.
Veri Toplama (VT)
Bu aşama, bireyin biyolojik, psikolojik ve sosyal alanlara ilişkin ölçülebilir verilerinin sistematik biçimde toplanmasını içerir. Amaç, değişim sürecinin üzerinde inşa edileceği bilimsel ve nesnel zemini oluşturmaktır. Her sağlık profesyoneli kendi alanına ilişkin verileri toplar ve analiz eder.
ADP perspektifinden veri toplama yalnızca bilgi düzeyinde bir adım değil; davranışı şekillendiren koşulları anlamaya yönelik kapsayıcı bir değerlendirmedir.
Mevcut Biyopsikososyal Koşulların Belirlenmesi
MBK Profili, veri toplama aşamasından elde edilen göstergelerden hareketle bireyin şu anda sahip olduğu biyopsikososyal koşulları bütüncül bir perspektifle ortaya koyar. Bu aşama da multidisipliner bir ekip tarafından yürütülür.
ADP perspektifinden MBK danışanın neden yaşam tarzı değişikliği yapmalıyım sorusunun rasyonel gerekçelerini ortaya koyar.
Kişiye Özel Yaşam Planı (KÖYP)
KÖYP, MBK Profilinin ortaya koyduğu yaşam bağlamı doğrultusunda bireyin ne yapması gerektiğini tanımlayan kişisel yaşam planıdır.
Genel öneriler sunmaz; bireyin kendi verilerinden türetilmiş davranışsal yönlendirmeler içerir. Her sağlık profesyoneli kendi alanı ile ilgili katkıda bulunur.
ADP perspektifinden KÖYP danışanın peki o zaman şimdi ne yapmalıyım sorusuna cevap aldığı aşamadır.
Alışkanlık Değişim Programı (ADP)
Kişiselleştirilmiş sağlık yaklaşımında veri toplama, mevcut biyopsikososyal yaşam koşullarının belirlenmesi ve bu koşullara uygun Kişiye Özel Yaşam Planı (KÖYP) oluşturulması, literatürde yaygın olmasa da yer alan ve uygulanan temel süreçlerdir. Ancak mevcut uygulama modeli, tek başına davranışın kalıcı olarak değişmesini ve sürdürülebilir hale gelmesini garanti etmez. Bu nedenle geliştirdiğim Alışlanlık Değişimi (ADP)’nin sisteme entegrasyonuna ihtiyaç vardır.
Bu noktada bu yapıya önerdiğim özgün bileşen, davranış değişiminin uygulanma ve alışkanlık haline gelme sürecini kapsayan Alışkanlık Değişim Programı’dır (ADP).
ADP, KÖYP’de tanımlanan davranışların bireyin yaşamında alışkanlık haline gelmesi için psikoloji ve davranış biliminden yararlanılan bilimsel ve sistematik uygulama modelidir.
Program, yalnızca hedef davranışların başlatılmasını değil; davranışların günlük yaşam akışı içinde sürdürülmesini, pekiştirilmesini ve kalıcılık kazanmasını amaçlar. Soru: “Bunu yaşamımın sürdürülebilir bir parçası haline nasıl getirebilirim?” Bir başka ifadeyle ADP danışanın önerilen yaşam tazı değişikliklerini nasıl uygulamalıyım sorusuna psikoloji bilimi çerçevesinde cevap veren bilimsel bir yaklaşım modelidir. ADP diğer aşamalardan farklı olarak psikolog tarafından yürütülür. Fakat iş birliği ve alanlar arası iletişim sürdürülür.
ADP’nin Uygulama Basamakları
ADP süreci, davranış değişiminin öğrenme ve bütünleşme döngüsünü temel alır. Bu döngü dört basamaktan oluşur:
Kişiselleştirilmiş Sağlık Yaklaşımında Özgün Bir Model Önerisi
Kişiselleştirilmiş sağlık yaklaşımı, bireyin sağlığını ve davranışlarını tek bir değişken üzerinden açıklamaz. Davranış; biyolojik, psikolojik ve sosyal süreçlerin, çevresel koşullar ve yaşam bağlamı ile etkileşiminin bir sonucudur. Dolayısıyla değişimi destekleyen bir müdahale modeli, bilimsel zemnde bireyin mevcut koşullarını dikkate almaya ve bu koşullara uygun bir yaşam düzeni oluşturmaya dayanmalıdır.
Kişiselleştirilmiş sağlık yaklaşımı, bireyi yalnızca popülasyon düzeyindeki ortalama değerler üzerinden açıklamaz. Bu verileri dikkate almakla birlikte, müdahale sürecinin merkezi bireyin kendi biyolojik, psikolojik ve sosyal göstergeleridir. Başka bir ifadeyle, genel bilimsel bulgular temel oluşturur; ancak değişim, bireyin kendi verilerinden, kendi koşullarından ve kendi yaşam bağlamından hareketle yapılandırılır.
Bu nedenle süreç, bireyin kendi verilerinin sistematik biçimde değerlendirilmesiyle başlar ve davranış değişimi planı, bireyin mevcut bağlamına uygun olacak şekilde ilerleyen aşamalarda tasarlanır.
Bu noktada kişiselleştirilmiş sağlık uygulamalarının mevcut yapısına tamamlayıcı ve ayrılmaz bir unsur olarak önerdiğim özgün bileşen, davranış değişiminin uygulanma ve alışkanlık haline gelme sürecini kapsayan Alışkanlık Değişim Programı’dır. ADP, bireyin kendi verileri ve yaşam bağlamı temel alınarak önerilen; davranışların başlatılması, sürdürülmesi ve kalıcılık kazanması süreçlerini psikoloji ve davranış bilimi ilkeleri doğrultusunda ele alan özgün bir uygulama modelidir. Kişiye özgü sağlık davranışlarının davranış repertuarında yer alması ve davranışsal patojenlerin repertuardan çıkarılması ve terk edilmesini kapsar. Aşağıda hem kişiselleştirilmiş sağlık yaklaşımının temel aşamalarını hem de ADP modelinin bu yapıya entegre bir şekilde kuramsal gerekçesi ve uygulama basamaklarına ilişkin özet niteliğindeki detayları bulabilirsiniz.
Veri Toplama (VT) Aşaması
Bu aşama, bireyin biyolojik, psikolojik ve sosyal alanlara ilişkin ölçülebilir verilerinin sistematik biçimde toplanmasını içerir. Amaç, değişim sürecinin üzerinde inşa edileceği bilimsel ve nesnel zemini oluşturmaktır. Her sağlık profesyoneli kendi alanına ilişkin verileri toplar ve analiz eder.
ADP perspektifinden veri toplama yalnızca bilgi düzeyinde bir adım değil; davranışı şekillendiren koşulları anlamaya yönelik kapsayıcı bir değerlendirmedir.
Mevcut Biyopsikososyal Koşulların Belirlenmesi Aşaması
MBK Profili, veri toplama aşamasından elde edilen göstergelerden hareketle bireyin şu anda sahip olduğu biyopsikososyal koşulları bütüncül bir perspektifle ortaya koyar. Bu aşama da multidisipliner bir ekip tarafından yürütülür.
ADP perspektifinden MBK danışanın neden yaşam tarzı değişikliği yapmalıyım sorusunun rasyonel gerekçelerini ortaya koyar.
Kişiye Özel Yaşam Planı (KÖYP) Oluşturulması Aşaması
KÖYP, MBK Profilinin ortaya koyduğu yaşam bağlamı doğrultusunda bireyin ne yapması gerektiğini tanımlayan kişisel yaşam planıdır.
Genel öneriler sunmaz; bireyin kendi verilerinden türetilmiş davranışsal yönlendirmeler içerir. Her sağlık profesyoneli kendi alanı ile ilgili katkıda bulunur.
ADP perspektifinden KÖYP danışanın peki o zaman şimdi ne yapmalıyım sorusuna cevap aldığı aşamadır.
Alışkanlık Değişim Programının (ADP) Uylanması Aşaması
Kişiselleştirilmiş sağlık yaklaşımında veri toplama, mevcut biyopsikososyal yaşam koşullarının belirlenmesi ve bu koşullara uygun Kişiye Özel Yaşam Planı (KÖYP) oluşturulması, literatürde yaygın olmasa da yer alan ve uygulanan temel süreçlerdir. Ancak mevcut uygulama modeli, tek başına davranışın kalıcı olarak değişmesini ve sürdürülebilir hale gelmesini garanti etmez. Bu nedenle geliştirdiğim Alışlanlık Değişimi (ADP)’nin sisteme entegrasyonuna ihtiyaç vardır.
Bu noktada bu yapıya önerdiğim özgün bileşen, davranış değişiminin uygulanma ve alışkanlık haline gelme sürecini kapsayan Alışkanlık Değişim Programı’dır (ADP).
ADP, KÖYP’de tanımlanan davranışların bireyin yaşamında alışkanlık haline gelmesi için psikoloji ve davranış biliminden yararlanılan bilimsel ve sistematik uygulama modelidir.
Program, yalnızca hedef davranışların başlatılmasını değil; davranışların günlük yaşam akışı içinde sürdürülmesini, pekiştirilmesini ve kalıcılık kazanmasını amaçlar. Soru: “Bunu yaşamımın sürdürülebilir bir parçası haline nasıl getirebilirim?” Bir başka ifadeyle ADP danışanın önerilen yaşam tazı değişikliklerini nasıl uygulamalıyım sorusuna psikoloji bilimi çerçevesinde cevap veren bilimsel bir yaklaşım modelidir. ADP diğer aşamalardan farklı olarak psikolog tarafından yürütülür. Fakat iş birliği ve alanlar arası iletişim sürdürülür.
ADP’nin Uygulama Basamakları
ADP süreci, davranış değişiminin öğrenme ve bütünleşme döngüsünü temel alır. Bu döngü dört basamaktan oluşur:
| Aşama | Açıklama | Hedef |
| 1. Edinim | KÖYP’de belirlenen hedef davranış, bireyin mevcut davranış repertuvarına aktif olarak dahil edilir ve bilinçli çabayla uygulanmaya başlanır. | Davranışın başlangıç düzeyinde kazanılması ve günlük yaşamda uygulanabilir bir seçenek haline gelmesi. |
| 2. Kalıcılık | Bu aşamada edinilen davranış, zaman içinde korunur ve yaşamın süreklilik gösteren bir parçası haline gelir. | Davranışın uzun vadede sürdürülmesi ve geçici bir değişim olmaktan çıkması. |
| 3. Akıcılık | Bu aşamada hedef davranış, çaba ve bilinçli yönlendirme gerektirmeden uygulanabilir hale gelir. Davranış, tekrar ve deneyim yoluyla otomatikleşir. | Davranışın alışkanlık düzeyine ulaşması ve günlük yaşamda doğal bir parça olarak gerçekleşmesi. |
| 4. Genelleme | Bu aşamada davranış, farklı ortam ve koşullarda da sürdürülebilir hale gelir. Yer değişikliği, zaman farkı ya da rutin değişimleri davranışı kesintiye uğratmaz. | Davranışın bağlamdan bağımsız istikrar kazanması ve her yaşam alanında sürdürülebilir olması. |
Önerdiğim bu model, kişiselleştirilmiş sağlık yaklaşımının ayrılmaz bir bileşeni olarak, bireyin biyolojik, psikolojik ve sosyal süreçlerinin doğasında yer alan bütünlüğü temel alır ve bu içsel yapıyı disiplinler arası iş birliğiyle dış dünyada tutarlı, sistematik ve sürdürülebilir bir uygulama biçimine dönüştürür.
Yavuz, M. Ş. (2025). Alışkanlık Değişim Programı (ADP): Kişiselleştirilmiş sağlık yaklaşımında davranış değişiminin uygulanma ve kalıcılık modeli. Kişisel web yayını. Erişim adresi: Kişiselleştirilmiş Sağlık Yaklaşımında Alışkanlık Değişim Programı (ADP): Kuramsal Temelleri, Rasyoneli ve Uygulama Basamakları – Psikolog Mehmet Şerif Yavuz https://share.google/shGe4YxWQDVQyXy1T